ACEM KIZI

AŞIK HÜSEYİN.

Dillerden dillere dolaşan Acem Kızı türküsünün Aslen Kahramanmaraş'ın Afşin İlçesine bağlı Erçene Köyünden olan Aşık Hüseyin'e ait olduğu ortaya çıktı.

Acem Kızı Türküsünün hikayesini hem de Erçene Köyümüzden olan Merhum Aşık Hüseyin'i birazcık araştırdık.

Hem Acem Kızı Türküsünü dinleyelim hem de bu konu üzerinde ciddi bir araştırma yapıp tez hazırlayan Prof. Dr. Erman ARTUN'dan Aşık Hüseyin'i okuyalım.

Âşık Hüseyin Araştırmalarına Katkılar 1

-Âşık Hüseyin'den Güzellere Hikayeli Türküler-

Prof. Dr. Erman ARTUN

Âşık Hüseyin Hakkında Birkaç Söz

Âşık Hüseyin'in yaşamı ve şiirleri hakkında yıllarca farklı bilgiler

yayınlandı. Âşık Hüseyin'in nereli olduğuna ait bilgiler net değildi. Bu yanlış

bilgiler âşığın şiirlerinin karışmış olmasından ve kaynak kişinin eksik

bilgilendirmesinden kaynaklanmıştır.

Son yıllarda yapılan çalışmalardan sonra Âşık Hüseyin

Tenecioğlu'nun aslen Kahramanmaraş ilinin Afşin ilçesi Erçene köyünden olduğu

anlaşıldı. Âşık Hüseyin sazı sözü dinlenir bir âşıktı. Askerliği bitirdikten sonra

köyüne gitmedi. Merkezi Cebelibereket ile Bahçe ilçesinin çevresi olmak üzere

Gavurdağları'nda köy köy gezerek, olaylara göre türkü yakarak ömrünü geçirdi.

Âşık Hüseyin gezer âşıktır. Gavurdağları'nda Çukurova'da gezerek, görerek,

duyarak söylemiştir. Amanos dağları ve Gavurdağları'ndaki köy ve aşiretleri gezen

Âşık Hüseyin'in türküleri yaygın olarak söylenmektedir. Âşık Hüseyin'in hayatı

daha çok Osmaniye-Gaziantep-Kahramanmaraş üçgeninde geçmiştir (Erkoçak,

1982:20-23).

Âşık Hüseyin gençliğinde Çukurova’ya yani Kadirli’nin köylerine yerleşir

ve bu yörede kalır. Bir daha da memleketine dönmez. Âşık Hüseyin’in 19.

yüzyılda doğduğunu, 1950’li yıllarda Çukurova’dan tekrar köyü Erçene’ye göçüp

gittiğini söylerler. Âşık Hüseyin, genellikle yaşadığı çevrede tanınmış kişilerin

ölümüne ağıtlar, hoşuna giden güzelleri överek âşıklığını sürdürmüştür (Erkoçak,

1982:20-23).

Doğan Kaya, "Âşık Hüseyin'in XIX. yüzyılda yaşamış muhtemelen 1930

yılında 80-90 yaşlarında vefat etmiş, gezgin bir âşıktır" diyor (Kaya, 2001: 411-

432).

Âşık Hüseyin'le ilgili çeşitli kaynaklarda birbirini tamamlayan bilgilere

rastlıyoruz (Artun, 1996: 28-31-54; Karaburç, 2007: 47-55; Davutluoğlu, 1982:

25-26; Erkoçak,1982:20-23; Kaya, 2001: 411-432).

Âşık Hüseyin'in Güzellere Türküleri

Türkü kavramının tanımıyla ilgili kaynaklarda birbirini tamamlar nitelikte

bilgilere rastlıyoruz (Türkçe Sözlük, 2005: 2021- Dizdaroğlu, 1969: 102- Sami,

1987: 400- Köprülü: 2003: 236- Kudret, 1980: 295).

Sözlü folklor ezgilerinin her çeşidi için en çok kullanılan terim türküdür.

Türkü söylemek ruhî bir ihtiyaç olduğundan yeryüzündeki her halk türkü söyler.

Türkü, Türk halkının ortaklaşa yarattığı sözlü ve ezgili ürünlerdir (Özbek, 1981:

63).

*Çukurova Ün. Fen-Ed. Fak. Türk Dili ve Ed. Böl. Öğr.Üyesi.

ADANA

1Türkülerin konuları çok değişiktir. Aşk duyguları, günlük olaylardan

etkilenmeler, savaşlardaki kahramanlıklar en güzel ve en coşkun olarak türkü

biçimiyle anlatılabilmektedir. Halk arasında heyecan uyandıran her olaya bir türkü

yakılır. Bunlar bestelenir ve türlü yollardan yurdun her köşesine yayılır.

Türküler genellikle bir olay, bir arzu ve bir heyecan üzerine doğarlar.

Başlangıçta sahibi belli ürünlerdir. Ancak zamanla, türkünün asıl sahipleri

unutulur ve sonraki kuşaklar tarafından halkın dilinde dolaşa dolaşa farklı

coğrafyalara yayılır. Türküler, böylelikle anonimleşir. Önceleri yerel kimlik

gösteren türküler, zamanla ulusal kimliğe bürünürler. Türkülerin

anonimleşmesinde, daha ziyade göçler, kervanlar, askerî sevkler, gurbete iş için

gidişler, gezgin âşıkların faaliyetleri, yakın zamanlarda ise basın ve yayın

organları rol oynar (Kaya, 1999: 132).

Türküler iki kaynaktan beslenirler. Asıl türküler, yakıcıları belli

olmayanlardır. Bunlar başlangıçta bir olay üzerine yakılırlar. Bu olay, milleti

ilgilendirecek kadar büyük olabileceği gibi, dar çevrelerde görülen cinsten de

olabilir. Aşk, gurbet, ölüm, kahramanlık, fetih, seferberlik, tabiî afetler, oymak

kavgaları, eşkıya baskınları, bir kalenin düşmesi, bir vatan parçasının elden

çıkması gibi sosyal olaylarla; sevda, talihe kızma, şansa küsme gibi duygular

türkülerin doğuş şartlarını hazırlayan nedenlerin başında gelir. Bu olaylardan

birini yaşayan veya bu duygulardan birini taşıyan sanatçı kişinin bu halk şiiriyle

ve ezgi eşliğinde ifade etmesi türküyü meydana getirir. Zamanla türküyü yakan

sanatçının adı, türkünün topluma ters düşen söz ve ezgi bölümleri gibi kişisel izler

silinir. Böylece belli bir kişinin malı olan türkü, bir süre sonra toplumun malı

olarak anonim halk edebiyatı ürünü karakterine bürünür. Türkülerde halkın

işlenmemiş sanat gücünü, sanat yeteneğini ve millî sanata ait konuları bulabiliriz.

Bunlarda dile getirilen olayları tam olarak öğrenmek için türkünün metnini

tamamlayacak “hikâye”sini de bilmek gerektir (Albayrak, 1998: 447-448).

Türküler konuları bakımından oldukça çeşitlilik gösteren edebi ürünlerdir.

Halkın, türkülerle coşkusunu, sevincini, mutluluğunu yansıtması ne kadar tabii ise,

acısını, üzüntüsünü ve ıstırabını da yansıtması o kadar tabiidir. Dolayısıyla ağıt

olarak karşımıza çıkan lirizm yüklü bu hüzün dolu parçalar, aynı zamanda türkü

niteliğinde olan eserlerdir. Ölümün yanında, ağıt karakteri taşıyan kına gecesi,

gelin uğurlama ve asker türkülerinin ortak tarafı, hepsinin de ayrılık acısıyla

ortaya konulmuş olmalarıdır. Öyle ki, bu acıklı türkülerin, diğer türküler içindeki

oranı fazla sayıdadır (Kaya, 1999: 312).

Âşık Türküleri

Âşıkların yaktıkları türküler önemli yekun tutmaktadır. Bir bölümü

anonimleşmiş bir bölümü günümüze gelmiştir. Âşık Hüseyin'in türküleri de aslı

korunarak günümüze gelmiştir.

Türkülerin oluşmasında ve yayılmasında âşıkların büyük emekleri vardır.

Sosyal bir varlık olarak yaşayan âşık, toplumda gördüğünü, işittiğini, yaşadığını

sanat kabiliyeti ölçüsünde sazı eşliğinde dile getirir ve topluma aktarır (Albayrak,

1998: 447).

2Âşık Hüseyin ve Acem Kızı Türküsü

Âşık Hüseyin'in Acem Kızı Türküsü ile ilgili çeşitli kaynaklarda birbirini

tamamlayan bilgilere rastlıyoruz (Artun, 1996: 28-31-54; Karaburç, 2007: 47-55;

Erkoçak,1982:20-23; Kaya, 2001: 411-432 ; Âşık Feymani; Âşık İmami; Osman

Gökçe).

Sazı ve sözü güçlü bir âşık olan Âşık Abdal Hüseyin’in önemli eserleri

vardır. Neşet Ertaş’ın meşhur ettiği “Acem Kızı” adlı türkü Âşık Hüseyin’e aittir.

Âşık Hüseyin bu türküyü Adana’da sahnedeyken görüp âşık olduğu güzel bir

Acem Kızı için doğaçlama söylemiştir (Âşık İmami).

Âşığın Acem Kızı türküsü Türkiye'ye yayılmış, ancak çeşitli âşıklara mal

edilmiştir. Doğan Kaya araştırmasından parçanın TRT repertuarına kaydı

hakkında bilgi ediniyoruz: "Parçanın adı: Acem Kızı (Repertuar no: 1396, Yöre:

Kırşehir, Kimden alındığı: Çekiç Ali, Derleyen: Osman Özdenkçi)" olarak parça

iki dörtlük olarak kayıtlı asıl sahibi belirtilmemiş. Araştırmalarımız sırasında pek

çok dizesi bu şiirle ortaklık arz eden ve iki âşık tarafından ortaya konulmuş iki

varyant daha tespit ettik; Sarıkamışlı Âşık Cananî ve Elbistanlı Hüseyin Şiirlerin

ikisi de altı dörtlüktür. Ancak Cananî’nin şiiri Emir Kalkan tarafından TRT

repertuarındaki dörtlük de dahil edilmek suretiyle yedi dörtlüğe çıkartılmıştır."

(Kaya, 2001: 411-432).

Doğan Kaya: "Cananî 1917’de doğmuş ve 1980 yılında İzmir’e

taşınmıştır. Halen yaşadığı bilinmemektedir. Söz konusu şiirlerde tevarüt

diyebileceğimiz müşterek dörtlükler var. Şiir bizim kanaatimize göre Hüseyin’e

aittir. Muhtemelen Cananî, bir vesile ile duyduğu bu şiiri üzerinde bazı

değişiklikler yaparak kendisine mal etmiştir. Gerek kafiyelerdeki uyum gerekse

sözlerin doğruluğu açısından Hüseyin’in şiiri daha sağlam bir metindir. Meseleye

şiirin konusu ve yöresel dili açısından baktığımızda da aynı kanaate sahip oluruz"

(Kaya, 2001: 411-432) .

Osman Gökçe sitesinde ( http://www. Osman Gökçe. com. ) Acem kızı

türküsüyle ilgili şu bilgileri veriyor: "Âşık Hüseyin'in hiç adı geçmiyor. İç

Anadolu, Kırşehir, Neşet Ertaş ve Çekiç Ali adları öne çıkıyor. Ben de belki işe

yarar diye, kayda geçsin diye Afşin ilçesi Erçene köyünden Âşık Hüseyin'e ait

olduğu öyküsü ile birlikte derledim, yazılı olarak elimdedir.

Osman Gökçe Acem Kızı türküsünün öyküsünü şöyle anlatıyor:

"Âşık Hüseyin, yörenin bir çok yoksulu gibi kışın Çukurova'ya çalışmaya

gider. Akşam üzeri bir amele kahvesinde yalnız başına garip garip otururken karşı

masada bir grup amele kendi aralarında bir kızdan söz ederler ve biraz sonra da o

kızı görmeye gideceklerini söylerler. Çaylar içilip karşı masadaki ameleler güle

oynaya ve şakalaşarak yola koyulunca Âşık Hüseyin de onları izler. Yolun

sonunda bir saza (pavyon) ulaşılır. Öbürleri girer, Aşık da arkalarından girer içeri.

Biraz sonra sahneye Âşık'ın aklını alan ve Acem Kızı diye takdim edilen sanatçı

kız çıkar. Türkü bu kıza söylenmiştir" ( http:// www. Osman Gökçe. com.).

3Âşık Hüseyin ve Acem Kızı Türküsü (Âşık Feymâni Anlatması)

"Acem Kızı Türküsü"nü en derli toplu Âşık Feymani'nin anlatması olduğu

için araştırmamıza ondan derlenen şeklini aldık. "

Eskiden Kadirli’nin varlıklı insanları eğlenmek için vilayetleri Adana’ya

değil de, Adana’dan daha hareketli ve şen olan Ceyhan’a giderlerdi. Kadirliler

ürünlerini bile Ceyhan’da satarlar ve ihtiyaçlarını da Ceyhan’dan temin ederlerdi.

Kadirliler Ceyhan’a giderken Ceyhan Nehri’ni “gemi” dedikleri, ağaçtan yapılmış

sal ile geçerlerdi. Kadirli’nin zengin ve ağaları Ceyhan’daki pavyonlarda eğlenir,

han denilen, üstü otel, altı da atların ahırı olan büyük binalarda kalırlardı.

Bir gün yine Ceyhan’a gittiklerinde, Ceyhan Irmağı kenarında bir

pavyonda bir tiyaturanın (şimdiki pavyonlardaki dans ve eğlencenin adı) olduğunu

ve bu tiyaturada Acem Kızı adında dans eden bir zennenin bulunduğunu

öğrenirler. Kadirli’nin zengin ve ağaları başka bir gün yanlarına Âşık Hüseyin’i de

alıp Ceyhan’a Acem Kızı’nı seyretmeye giderler. Tiyatura başlar, Kadirlililer

tiyaturanın ön tarafına Âşık Hüseyin’le oturuyorlar. Acem Kızı parmaklarında

zillerle, hem şarkı söylüyor hem de dans ediyor. Bu durumdan hem Kadirlililer

hem de Âşık Hüseyin çok etkileniyorlar. Kadirlililer tiyatura yani pavyon

sahibinden izin alarak Âşık Hüseyin’in Acem Kızı’na bir türkü söylemesini

istiyorlar. Durumu Acem Kızı’na da söylüyorlar. Acem kızı da buna razı oluyor ve

Âşık Hüseyin’in karşısına geçiyor. Âşık Hüseyin sazını eline alıyor ve bakalım

Acem Kızı’na ne söylüyor:

Çırpınıp da şanoya da çıkınca

Eğlen şanoda da kal Acem Kızı

Uğrun uğrun kaş altından bakınca

Can telef ediyon bil Acem Kızı

Gözlerin olmuştur zemzem dolabı

Kaşın eder Beyrut ile Halep'i

Kıvrılmış saçların sırma kelebi

Gün vurdukça parlar tel Acem Kızı

Amerika kurban çatık kaşına

Avrupa, Belçika düşmüş peşine

İngiliz, Fransız köle döşüne

Bir de Alman kurban bil Acem Kızı

Seni gören âşık neylesin canı

Yumdukça gözünden döker mercanı

Burnu fındık ağzı kahve fincanı

Şeker mi şerbet mi dil Acem Kızı

Seni gördüm yüreciğim sızılar

Ak gerdanda dizim dizim gaziler

Çark elinden çıkma gibi pazılar

Altın burma takmış kol Acem Kızı

Canım kurban olsun ikrar güdene

Belin ince, boyun benzer fidana

Ateşine yanmış Tarsus, Adana

Nasıl zil vuruyor el Acem Kızı

4Şahin gibi yükseğinde düneği

Avrupa’dan gelmiş cansız bineği

Berber aynasından duru yanağı

Akıyor dudaktan bal Acem Kızı

Kaşlar arasında Zühre yıldızı

Seni görenlere düşer bir sızı

Gerdan beder beder, dudak kırmızı

Açılmış yanakta gül Acem Kızı

Âşık Hüseyin’im söyler söz olur

Çok sallanma güzel sana göz olur

Mısır’ı Bağdat’ı versem az olur

Ara menendini bul Acem Kızı

Türküden sonra Acem Kızı dans etmeye başlar, başlar ama Acem Kızı’nın

aşkı Âşık Hüseyin’in içine, Âşık Hüseyin’in aşkı da Acem Kızı’nın içine kor gibi

düşer. Kadirli’nin ağaları, Âşık Hüseyin’i de yanlarına alıp Kadirli’ye dönerler.

Âşık Hüseyin, Acem Kızı’nın aşkıyla yanar tutuşur. Ver elini Ceyhan der ve bir

gün yola düşer. İki üç gün sonra Ceyhan’a varır. Acem Kızı’nı bulur, konuşup

tekrar anlaşırlar. Acem Kızı Âşık Hüseyin’i yanından ayırmaz. Âşık Hüseyin’in

karısı Kadirli’de çocuklarıyla kalakalır. Günleri haftalar böyle geçerken Adana’nın

tanınmış ağalarının birinin oğlu da o sırada meşhur Acem Kızı’nı duyar ve

Ceyhan’a gelir. Burada Acem Kızı’na âşık olur. Pavyon sahibine büyük paralar

vererek Acem Kızı’nı alır ve Adana’ya gidecekken Âşık Hüseyin’in haberi olur.

Âşık Hüseyin Acem Kızı’nın olduğu yere koşar, bu sırada ağanın oğluyla Acem

Kızı arabayla hareket etmek üzeredir. Âşık Hüseyin durumu anlar, olduğu yere

oturur. İşte o zaman Âşık Hüseyin sazını eline alır, ağlayı ağlayı giden Acem

Kızı’na yaşlı gözleriyle bakalım ne söyler:

Dayanamam gayrı ben bu hasrete

Ya beni de götür ya sen de gitme

Ateş-i aşkına yakma çıramı

Ya beni de götür ya sen de gitme

Ahtı amanımız vardı seninle

Gönül mü eğledin yoksa benimle

Kavli kasem eylemiştik yeminle

Ya beni de götür ya sen de gitme

Sen gidersen kendim berdar ederim

Bülbül gül dalına konmaz niderim

Elif kaddim büker keman ederim

Ya beni de götür ya sen de gitme

Aşk-ı muhabbetle düştük dillere

Bu hasretlik beni salar çöllere

Bırakıp da gitme gurbet ellere

Ya beni de götür ya sen de gitme

5Yâr sineme vurdun kızgın dağları

Viran koydun mor sümbüllü bağları

Hüseyin’im geçiyor gençlik çağları

Ya beni de götür ya sen de gitme

Âşık Hüseyin daha sonraları Acem Kızı’nın Adana’ya gittiğini öğrenir.

Zaten Acem Kızı da Âşık Hüseyin’in fakir olduğunu öğrenince nazlanmadan

gider. Âşık Hüseyin yine yollara düşer. Adana’ya varır; fakat Acem Kızı’nın

olduğu yere pek yaklaşamaz. Uzun zaman Adana kahvelerinde saz çalıp türkü

söyler. Bir gün fırsatını bulup Acem Kızı’na yaklaşır. Acem Kızı, Âşık

Hüseyin'den kendisini kaçırmasını ister. Âşık Hüseyin kaçırsa ki nereye

götürecek, hem fakir, hem evli. Âşık Hüseyin Acem Kızı’nı oyalamaya başlar. O

sırada Maraş beylerinden biri Adana’ya gelir, Acem Kızı’nın güzelliğini, şanını,

şöhretini duyar. Acem Kızı’nın olduğu tiyaturaya gider. Acem Kızı ile tanışır, onu

pavyon hayatından kurtarıp hanımı yapacağını söyler. Acem Kızı da o hayattan

bıktığı için Maraş Beyinin teklifini kabul eder. Âşık Hüseyin’den de artık ümidini

kesmiştir. Maraş beyi tiyatura sahibine bolca para verip Acem Kızı’nı götürür.

Âşık Hüseyin tiyaturaya gelir ki ne görsün, Acem Kızı gitmiş. Bunun üzerine alır

sazı eline bakalım ne söyler:

Bilemedim kıymetini kadrini

Hata benim günah benim suç benim

Eliminen içtim aşkın zehrini

Hata benim günah benim suç benim

Kader aramıza çekti bir perde

Yoksulluk düşürdü çaresiz derde

Affetmem kendimi ulu mahşerde

Hata benim günah benim suç benim

Körümüş gözlerim görmedim önü

Boşuna yormuşum eyvah ben beni

Bilirim göremem bir daha seni

Hata benim günah benim suç benim

Hüseyin’i yandırdın yâr ataşlara

Daha sürme çekme kalem kaşlara

Vursam da başımı taştan taşlara

Hata benim günah benim suç benim

beder beder : Domur domur(tomurcuk)

dünek : Tünek

bellur : Billur

Sivaz : Sivas

kelep : İplik yumağı, İplik çilesi

çark evi : Torna dükkanı

Acem Kızı Maraşlı beyle Maraş’a gider, ev hanımı olur, çoluk çocuk

sahibi olur. Daha sonraları bu hanımın çocuklarından biri Maraşlı hemşehrileri

tarafından devletin önemli bir makamına getirilir.

Âşık Hüseyin de bu hasrete dayanamaz, karısının ve çocuklarının yanına

döner. Çevreden utandığı için karısını ve çocuklarını yanına alır, evini yükletir,

6Elbistan’ın Erçene köyüne, elinin aşiretinin içine döner. O köyde evlenen bir

kızının da âşık olduğunu, Kozan’ın Bucak köyünden Âşık Hazım Demirci

anlatırdı.

Âşık Feymani bu türkünün nasıl derlendiği hakkında şu bilgileri veriyor.

"Bu Âşık Hüseyin hikâyesini Kadirli ve Kozan yörelerinin yaşlı insanları

anlatırlardı. Bu hikâyeyi; Kadirli’nin Araplı (Döğenli) köyünden Küçük İbrahim

lakaplı İbrahim Erdoğan’dan, Kozan’ın Bucak köyünden Deli Hazım lakaplı

Hazım Demirci ile Kadirli’nin Çaygeçit köyünden Âşık Ali Gezer’den (Ali

Kocaçiftçi) ilk âşıklık yaptığım 1968 sonbaharında köyleri gezdiğim sıralarda

belledim".

Derleyen: Erman Artun, Ayhan Karakaş Kaynak Kişi: Osman Taşkaya

(Âşık Feymani), 1942, İlkokul, Âşık, Azaplı/Kadirli/Osmaniye

Âşık Hüseyin'in Sarıçam'da Türkmen Kızına Yaktığı

Türkü

Âşık Hüseyin kışın sık sık Çukurova’ya gelir, âşıklık yaparak geçimini

sağlardı. Bir seferin de yine Adana bölgesine gelirken Niğde/Aksaraylı Âşık

Haydar Arslan’ı da yanına alır ve Çukurova’yı gezerler. Adana’da İmamoğlu,

Kozan gibi yerleri gezmek isterler. Mevsim ilkbahardır. Sarıçam muhitine

geldiklerinde Yörük aşiretleri de yaylalara gitmek için yola çıkmışlardır. Yörükler

Sarıçam ormanlarının bir yerinde çadırlarını kurmuşlar, koyunu ve kuzuyu bir

tarafa, develeri de bir tarafa otlatmaya sürmüşler. Bir Yörük kızı da develeri

yularından tutmuş otlatırken Âşık Hüseyin bu Yörük kızına şu türküyü söyler:

Ak deveyi katerlemiş gidiyor